一般の直交座標系と3次元Euclid空間の関係

\[ % 汎用 \newcommand{\ctext}[1]{\raise0.2ex\hbox{\textcircled{\scriptsize{#1}}}} % 数学 % 汎用 \DeclarePairedDelimiterX{\parens}[1]{\lparen}{\rparen}{#1} \DeclarePairedDelimiterX{\braces}[1]{\lbrace}{\rbrace}{#1} \DeclarePairedDelimiterX{\bracks}[1]{\lbrack}{\rbrack}{#1} \DeclarePairedDelimiterX{\verts}[1]{|}{|}{#1} \DeclarePairedDelimiterX{\Verts}[1]{\|}{\|}{#1} \newcommand{\as}{{\quad\textrm{as}\quad}} \newcommand{\st}{{\textrm{ s.t. }}} \DeclarePairedDelimiterX{\setComprehension}[2]{\lbrace}{\rbrace}{#1\,\delimsize\vert\,#2} \newcommand{\naturalNumbers}{\mathbb{N}} \newcommand{\integers}{\mathbb{Z}} \newcommand{\rationalNumbers}{\mathbb{Q}} \newcommand{\realNumbers}{\mathbb{R}} \newcommand{\complexNumbers}{\mathbb{C}} \newcommand{\field}{\mathbb{F}} \newcommand{\func}[2]{{#1}\parens*{#2}} \newcommand{\argmax}{\mathop{\textrm{arg~max}}} \newcommand{\argmin}{\mathop{\textrm{arg~min}}} % 集合論 \newcommand{\range}[2]{\braces*{#1,\dotsc,#2}} \providecommand{\complement}{}\renewcommand{\complement}{\mathrm{c}} \newcommand{\ind}[2]{\mathbbm{1}_{#1}\parens*{#2}} \newcommand{\indII}[1]{\mathbbm{1}\braces*{#1}} % 数論 \newcommand{\abs}[1]{\verts*{#1}} \newcommand{\combi}[2]{{_{#1}\mathrm{C}_{#2}}} \newcommand{\perm}[2]{{_{#1}\mathrm{P}_{#2}}} \newcommand{\GaloisField}[1]{\mathrm{GF}\parens*{#1}} % 解析学 \newcommand{\NapierE}{\mathrm{e}} \newcommand{\sgn}[1]{\operatorname{sgn}\parens*{#1}} \newcommand{\cl}[1]{\operatorname{cl}#1} \newcommand{\Img}[1]{\operatorname{Img}\parens*{#1}} \newcommand{\dom}[1]{\operatorname{dom}\parens*{#1}} \newcommand{\norm}[1]{\Verts*{#1}} \newcommand{\floor}[1]{\left\lfloor#1\right\rfloor} \newcommand{\ceil}[1]{\left\lceil#1\right\rceil} \newcommand{\expo}[1]{\exp\parens*{#1}} \newcommand{\sinc}{\mathop{\textrm{sinc}}} \newcommand{\GammaFunc}[1]{\Gamma\parens*{#1}} \newcommand{\erf}{\mathop{\mathrm{erf}}} % 逆三角関数 \newcommand{\asin}[1]{\operatorname{Sin}^{-1}{#1}} \newcommand{\acos}[1]{\operatorname{Cos}^{-1}{#1}} \newcommand{\atan}[1]{\operatorname{{Tan}^{-1}}{#1}} \newcommand{\atanEx}[2]{\atan{\parens*{#1,#2}}} % 畳み込み \newcommand{\cycConv}[2]{{#1}\underset{\text{cyc}}{*}{#2}} % 微分 \newcommand{\deriv}[3]{\frac{\operatorname{d}^{#3}#1}{\operatorname{d}{#2}^{#3}}} \newcommand{\derivLong}[3]{\frac{\operatorname{d}^{#3}}{\operatorname{d}{#2}^{#3}}#1} \newcommand{\partDeriv}[3]{\frac{\operatorname{\partial}^{#3}#1}{\operatorname{\partial}{#2}^{#3}}} \newcommand{\partDerivLong}[3]{\frac{\operatorname{\partial}^{#3}}{\operatorname{\partial}{#2}^{#3}}#1} \newcommand{\partDerivIIHetero}[3]{\frac{\operatorname{\partial}^2#1}{\partial#2\operatorname{\partial}#3}} \newcommand{\partDerivIIHeteroLong}[3]{{\frac{\operatorname{\partial}^2}{\partial#2\operatorname{\partial}#3}#1}} % 積分 \newcommand{\integrate}[5]{\int_{#1}^{#2}{#3}{\mathrm{d}^{#4}}#5} \newcommand{\LebInteg}[4]{\int_{#1} {#2} {#3}\parens*{\mathrm{d}#4}} % 複素解析 \newcommand{\conj}[1]{\overline{#1}} \providecommand{\Re}{}\renewcommand{\Re}[1]{{\operatorname{Re}{\parens*{#1}}}} \providecommand{\Im}{}\renewcommand{\Im}[1]{{\operatorname{Im}{\parens*{#1}}}} \newcommand{\Arg}[1]{\operatorname{Arg}{\parens*{#1}}} \newcommand{\Log}[1]{\operatorname{Log}{#1}} % ラプラス変換 \newcommand{\LPLC}[1]{\operatorname{\mathcal{L}}\parens*{#1}} \newcommand{\ILPLC}[1]{\operatorname{\mathcal{L}}^{-1}\parens*{#1}} % 離散Fourier変換 \newcommand{\DFT}[1]{\mathrm{DFT}\parens*{#1}} % Z変換 \newcommand{\ZTrans}[1]{\operatorname{\mathcal{Z}}\parens*{#1}} \newcommand{\IZTrans}[1]{\operatorname{\mathcal{Z}}^{-1}\parens*{#1}} % 線形代数 \newcommand{\bm}[1]{{\boldsymbol{#1}}} \newcommand{\matEntry}[3]{#1\bracks*{#2}\bracks*{#3}} \newcommand{\matPart}[5]{\matEntry{#1}{#2:#3}{#4:#5}} \newcommand{\diag}[1]{\operatorname{diag}\parens*{#1}} \newcommand{\tr}[1]{\operatorname{tr}{\parens*{#1}}} \newcommand{\inprod}[2]{\left\langle#1,#2\right\rangle} \newcommand{\HadamardProd}{\odot} \newcommand{\HadamardDiv}{\oslash} \newcommand{\Span}[1]{\operatorname{span}\bracks*{#1}} \newcommand{\Ker}[1]{\operatorname{Ker}\parens*{#1}} \newcommand{\rank}[1]{\operatorname{rank}\parens*{#1}} % ベクトル % 単位ベクトル \newcommand{\vix}{\bm{i}_x} \newcommand{\viy}{\bm{i}_y} \newcommand{\viz}{\bm{i}_z} % 確率論 \newcommand{\PDF}[2]{\operatorname{PDF}\bracks*{#1,\;#2}} \newcommand{\Ber}[1]{\operatorname{Ber}\parens*{#1}} \newcommand{\Beta}[2]{\operatorname{Beta}\parens*{#1,#2}} \newcommand{\ExpDist}[1]{\operatorname{ExpDist}\parens*{#1}} \newcommand{\ErlangDist}[2]{\operatorname{ErlangDist}\parens*{#1,#2}} \newcommand{\PoissonDist}[1]{\operatorname{PoissonDist}\parens*{#1}} \newcommand{\GammaDist}[2]{\operatorname{Gamma}\parens*{#1,#2}} \newcommand{\cind}[2]{\ind{#1\left| #2\right.}} %条件付き指示関数 \providecommand{\Pr}{}\renewcommand{\Pr}[1]{\operatorname{Pr}\parens*{#1}} \newcommand{\cPr}[2]{\operatorname{Pr}\cPrParens{#1}{#2}} \newcommand{\E}[2]{\operatorname{E}_{#1}\bracks*{#2}} \newcommand{\cE}[3]{\E{#1}{\left.#2\right|#3}} \newcommand{\Var}[2]{\operatorname{Var}_{#1}\bracks*{#2}} \newcommand{\Cov}[2]{\operatorname{Cov}\bracks*{#1,#2}} \newcommand{\CovMat}[1]{\operatorname{Cov}\bracks*{#1}} % グラフ理論 \newcommand{\neighborhood}{\mathcal{N}} % プログラミング \newcommand{\plpl}{\mathrel{++}} \newcommand{\pleq}{\mathrel{+}=} \newcommand{\asteq}{\mathrel{*}=} \]

はじめに

円柱座標系や球座標系といった直交座標系とデカルト座標系との対応関係を整理する。ベクトル解析で扱うのは、(デカルト座標系ではない)直交座標系上の座標変数を可逆で滑らかな写像によってデカルト座標系上の座標変数に移すケースである。本記事では計量係数や単位ベクトルの関係を整理し、デカルト座標系で定義された勾配,発散,回転,Laplace作用素を直交座標系の座標変数を用いて表現する際の公式を導出する。

座標変換

$T:\realNumbers^3\to\realNumbers^3$は可逆であり$\mathrm{C}^1$級であるとする。$T$のJacobi行列の列は互いに直交するものとする。$\bm{u}\in\realNumbers^3,\;\bm{r} = T(\bm{u})$とする。例えば球座標系では$\bm{u} = (r,\theta,\varphi)$であり、$\bm{r} = \bm{i}_x x + \bm{i}_y y + \bm{i}_z z,\;(x,y,z) = (r\sin\theta\cos\varphi,r\sin\theta\sin\varphi,r\cos\theta)$である。次式で定める量を$\bm{u}$に対する$\bm{r}$の計量係数(Lamé coefficient)と呼ぶ。

\[ h_i \coloneqq \norm{\partDeriv{\bm{r}}{u_i}{}}_2 \quad (i=1,2,3) \]

$h_i$は$T$のJacobi行列$J$の第$i$列のノルムであり、逆写像定理から$J$は可逆なので$h_i \neq 0$である。

次式で定める単位ベクトルを「$u_i$方向単位ベクトル」と呼ぶ。

\[ \bm{j}_i := \frac{1}{h_i}\partDeriv{\bm{r}}{u_i}{} \]

$T$のJacobi行列の列が互いに直交するため、$\bm{j}_1,\bm{j}_2,\bm{j}_3$は互いに直交する。

表記の慣習上の注意

$\realNumbers^n$という記号は複数の文脈で使われる。ある時は単に$\realNumbers$の直積集合を表す記号として、またある時は$n$次元Euclid空間を表す記号として使われる。例えば球座標系の$(r,\theta,\varphi)$が属する構造は3次元Euclid空間ではなく単に$\realNumbers$の3つの直積集合であり、その$T$による像$(x,y,z)$もまた$\realNumbers$の3つの直積集合上の量である。そして$(x,y,z)$と3次元Euclid空間上のベクトル$\bm{i}_x x + \bm{i}_y y + \bm{i}_z z$は一対一で対応するから、しばしばこれらを同一視する。

単位ベクトルの変換

主張

既出の記号の定義は引き継ぐ。直角座標系の標準単位ベクトルは直交座標系の単位ベクトルを用いて次のように表せる。

\[ \bm{i}_i = \sum_{j=1}^3 \frac{1}{h_j}\frac{\partial r_i}{\partial u_j}\bm{j}_j \quad (i=1,2,3) \]

つまり行列を用いて次のように表せる。

\[ [\bm{i}_1, \bm{i}_2, \bm{i}_3] = [\bm{j}_1, \bm{j}_2, \bm{j}_3]JH^{-1} \]

ここに$J$は$T$のJacobi行列であり、$H := \diag{h_1,h_2,h_3}$である。

導出

$\bm{j}_1,\bm{j}_2,\bm{j}_3$は$\realNumbers^3$の正規直交基底であるから次式が成り立つ。

\[ \bm{i}_i = \sum_{j=1}^3 (\bm{i}_i\cdot\bm{j}_j)\bm{j}_j = \sum_{j=1}^3 \left(\bm{i}_i\cdot\frac{1}{h_j}\frac{\partial \bm{r}}{\partial u_j}\right)\bm{j}_j = \sum_{j=1}^3 \left(\bm{i}_i\cdot\frac{1}{h_j}\sum_{k=1}^3\frac{\partial r_k}{\partial u_j}\bm{i}_k\right)\bm{j}_j \\ = \sum_{j=1}^3 \frac{1}{h_j}\frac{\partial r_i}{\partial u_j}\bm{j}_j \]

$\square$

ベクトルの成分の変換

主張

既出の記号の定義は引き継ぐ。3次元Euclid空間上のベクトル$\bm{A}(\bm{r}) = \bm{i}_1 A_1(\bm{r}) + \bm{i}_2 A_2(\bm{r}) + \bm{i}_3 A_3(\bm{r})$を$u_1,u_2,u_3$直交座標系で表したものを$\bm{j}_1 \tilde{A}_1(\bm{u}) + \bm{j}_2 \tilde{A}_2(\bm{u}) + \bm{j}_3 \tilde{A}_3(\bm{u})$とするとき、$A_1,A_2,A_3$と$\tilde{A}_1,\tilde{A}_2,\tilde{A}_3$の間には次の関係式が成り立つ。

\[ [A_1,A_2,A_3]^\top = JH^{-1}[\tilde{A}_1,\tilde{A}_2,\tilde{A}_3]^\top \]

ここに$J$は$T$のJacobi行列であり、$H := \diag{h_1,h_2,h_3}$である。

導出

\begin{align*} \phantom{=} &[\bm{i}_1,\bm{i}_2,\bm{i}_3][A_1,A_2,A_3] = \bm{A}(\bm{r}) = \bm{j}_1 \tilde{A}_1 + \bm{j}_2 \tilde{A}_2 + \bm{j}_3 \tilde{A}_3 = [\bm{j}_1,\bm{j}_2,\bm{j}_3][\tilde{A}_1,\tilde{A}_2,\tilde{A}_3]^\top \\ = &[\bm{i}_1,\bm{i}_2,\bm{i}_3]JH^{-1}[\tilde{A}_1,\tilde{A}_2,\tilde{A}_3]^\top \end{align*}

$\square$

勾配

主張

既出の記号の定義は引き継ぐ。$\phi:\realNumbers^3\to\complexNumbers$は$\realNumbers^3$上で$\mathrm{C}^1$級であるとする。$\tilde{\phi}(\bm{u}) \coloneqq \phi(T(\bm{u}))$とする。$\phi$の勾配$\nabla_\bm{r}\phi(\bm{r})$は$\bm{u}$を用いて次式で表せる。

\[ \nabla_\bm{r}\phi(\bm{r}) = \sum_{i=1}^3\frac{\bm{j}_i}{h_i}\partDeriv{\phi}{u_i}{} = \left[\frac{\bm{j}_1}{h_1}, \frac{\bm{j}_2}{h_2}, \frac{\bm{j}_3}{h_3}\right]^\top\nabla_\bm{u}\tilde{\phi}(\bm{u}) \]

導出

\begin{gather*} \bm{j}_i = \frac{1}{h_i}\partDeriv{\bm{r}}{u_i}{} = \frac{1}{h_i}\partDerivLong{\sum_{j=1}^3 r_j\bm{i}_j}{u_i}{} = \frac{1}{h_i}[\bm{i}_1,\bm{i}_2,\bm{i}_3]\left[\partDeriv{r_1}{u_i}{},\partDeriv{r_2}{u_i}{},\partDeriv{r_3}{u_i}{}\right]^\top \\ \therefore\;[\bm{j}_1,\bm{j}_2,\bm{j}_3] = [\bm{i}_1,\bm{i}_2,\bm{i}_3]\left[\frac{1}{h_j}\partDeriv{r_i}{u_j}{}\right]_{(i,j)\in\{1,2,3\}^2} = JH^{-1} \end{gather*}

ここに$\quad H \coloneqq \diag{h_1,h_2,h_3}$であり、$J$は$T$のJacobi行列である。 以上より次式が成り立つ。

\[ [\bm{i}_1,\bm{i}_2,\bm{i}_3] = [\bm{j}_1,\bm{j}_2,\bm{j}_3]HJ^{-1} \]

$\partDeriv{\phi}{r_i}{}$を評価すると次式を得る。

\begin{gather*} \partDeriv{\phi}{r_i}{} = \sum_{j=1}^3\partDeriv{\tilde{\phi}}{u_j}{}\partDeriv{u_j}{r_i}{} \\ \begin{split} \therefore \quad \nabla_\bm{r}\phi(\bm{r}) &= \left[\partDeriv{\phi}{r_1}{}, \partDeriv{\phi}{r_2}{}, \partDeriv{\phi}{r_3}{}\right]^\top = \left[\partDeriv{u_j}{r_i}{}\right]_{(i,j)\in\{1,2,3\}^2}\left[\partDeriv{\tilde{\phi}}{u_1}{},\partDeriv{\tilde{\phi}}{u_2}{},\partDeriv{\tilde{\phi}}{u_3}{}\right]^\top \\ &= \left(J^{-1}\right)^\top\nabla_\bm{u}\tilde{\phi}(\bm{u}) \end{split} \end{gather*}

最後の等号は$\bm{u} = T^{-1}(\bm{r})$と逆関数定理による。以上より、次式が成り立つ。

\[ \nabla_\bm{r}\phi(\bm{r}) = [\bm{j}_1,\bm{j}_2,\bm{j}_3]HJ^{-1}\left(J^{-1}\right)^\top\nabla_\bm{u}\tilde{\phi}(\bm{u}) \]

$J^{-1}\left(J^{-1}\right)^\top = J^{-1}\left(J^\top\right)^{-1} = \left(J^\top J\right)^{-1}$であり、$T$に関する仮定から$J$の列は互いに直交し、計量係数の定義から$J^\top J$の第$i$対角成分は$h_i^2$である。よって$\left(J^\top J\right)^{-1} = H^{-2}$であり、次式が成り立つ。

\[ \nabla_\bm{r}\phi(\bm{r}) = [\bm{j}_1,\bm{j}_2,\bm{j}_3]H^{-1}\nabla_\bm{u}\tilde{\phi}(\bm{u}) = \left[\frac{\bm{j}_1}{h_1}, \frac{\bm{j}_2}{h_2}, \frac{\bm{j}_3}{h_3}\right]^\top\nabla_\bm{u}\tilde{\phi}(\bm{u}) \]

$\square$

発散

主張

既出の記号の定義は引き継ぐ。さらに$T$は$\textrm{C}^2$級であるとし、$\frac{\partial h_i}{\partial u_i} = 0\;(i=1,2,3)$が成り立つとする(例: 円柱座標系, 球座標系)。3次元Euclid空間上の$\mathrm{C}^1$級のベクトル場$\bm{A}(\bm{r}) = \bm{i}_1 A_1(\bm{r}) + \bm{i}_2 A_2(\bm{r}) + \bm{i}_3 A_3(\bm{r})$を$u_1,u_2,u_3$直交座標系で表したものを$\bm{j}_1 \tilde{A}_1(\bm{u}) + \bm{j}_2 \tilde{A}_2(\bm{u}) + \bm{j}_3 \tilde{A}_3(\bm{u})$とするとき、次式が成り立つ。

\[ \nabla_\bm{r}\cdot\bm{A}(\bm{r}) = \frac{1}{h_1 h_2 h_3}\left[ \partDeriv{h_2 h_3 \tilde{A}_1(\bm{u})}{u_1}{} + \partDeriv{h_3 h_1 \tilde{A}_2(\bm{u})}{u_2}{} + \partDeriv{h_1 h_2 \tilde{A}_3(\bm{u})}{u_3}{} \right] \]

導出

\[ \nabla_\bm{r}\cdot\bm{A}(\bm{r}) = \sum_{i=1}^3 \partDeriv{A_i(\bm{r})}{r_i}{} = \sum_{i=1}^3 \sum_{j=1}^3 \partDeriv{A_i(\bm{r})}{u_j}{}\partDeriv{u_j}{r_i}{} = \sum_{i=1}^3 \sum_{j=1}^3 \left(\partDerivLong{\sum_{k=1}^3\frac{1}{h_k}\partDeriv{r_i}{u_k}{}\tilde{A}_k(\bm{u})}{u_j}{}\right)\partDeriv{u_j}{r_i}{} \tag{1} \]

最後の等号成立はベクトルの成分の変換による。

まず$\partDeriv{u_j}{r_i}{}$を評価する。$J$を$T$のJacobi行列とすると次式が成り立つ。

\[ \partDeriv{u_j}{r_i}{} = J^{-1}[j,i] = \bigl(H^{-2}J^\top\bigr)[j,i] = \frac{1}{h_j^2}J[i,j] = \frac{1}{h_j^2}\partDeriv{r_i}{u_j}{} \]

式(1)の$\tilde{A}_k(\bm{u})$に関する項に着目すると、以下のように計算される。但し以下の式で$\delta_{i,j}$はクロネッカーのデルタを表す。

\begin{align*} \phantom{=} &\sum_{i=1}^3 \sum_{j=1}^3 \left(\partDerivLong{\frac{1}{h_k}\partDeriv{r_i}{u_k}{}\tilde{A}_k(\bm{u})}{u_j}{}\right)\frac{1}{h_j^2}\partDeriv{r_i}{u_j}{} = \sum_{j=1}^3 \frac{1}{h_j^2} \sum_{i=1}^3 \left(\partDerivLong{\frac{1}{h_k}\partDeriv{r_i}{u_k}{}\tilde{A}_k(\bm{u})}{u_j}{}\right)\partDeriv{r_i}{u_j}{} \\ = &\sum_{j=1}^3 \frac{1}{h_j^2} \sum_{i=1}^3 \left[ \left(\partDerivLong{\frac{1}{h_k}}{u_j}{}\right)\tilde{A}_k(\bm{u})\partDeriv{r_i}{u_k}{}\partDeriv{r_i}{u_j}{} + \frac{1}{h_k}\partDeriv{\tilde{A}_k(\bm{u})}{u_j}{}\partDeriv{r_i}{u_k}{}\partDeriv{r_i}{u_j}{} + \frac{\tilde{A}_k(\bm{u})}{h_k}\partDerivIIHetero{r_i}{u_j}{u_k}\partDeriv{r_i}{u_j}{} \right] \\ = &\sum_{j=1}^3 \frac{1}{h_j^2} \left[ \left(\partDerivLong{\frac{1}{h_k}}{u_j}{}\right)\tilde{A}_k(\bm{u})\partDeriv{\bm{r}}{u_k}{}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_j}{} + \frac{1}{h_k}\partDeriv{\tilde{A}_k(\bm{u})}{u_j}{}\partDeriv{\bm{r}}{u_k}{}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_j}{} + \frac{\tilde{A}_k(\bm{u})}{h_k}\partDerivIIHetero{\bm{r}}{u_j}{u_k}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_j}{} \right] \\ = &\sum_{j=1}^3 \frac{1}{h_j^2} \left[ \left(\partDerivLong{\frac{1}{h_k}}{u_j}{}\right)\tilde{A}_k(\bm{u})h_k^2\delta_{k,j} + \frac{1}{h_k}\partDeriv{\tilde{A}_k(\bm{u})}{u_j}{}h_k^2\delta_{k,j} + \frac{\tilde{A}_k(\bm{u})}{h_k}\partDerivIIHetero{\bm{r}}{u_j}{u_k}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_j}{} \right] \\ = &\frac{1}{h_k^2} \left[ \left(\partDerivLong{\frac{1}{h_k}}{u_k}{}\right)\tilde{A}_k(\bm{u})h_k^2 + h_k\partDeriv{\tilde{A}_k(\bm{u})}{u_k}{} \right] + \frac{\tilde{A}_k(\bm{u})}{h_k} \sum_{j=1}^3 \frac{1}{h_j^2} \partDerivIIHetero{\bm{r}}{u_j}{u_k}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_j}{} \\ = &\frac{1}{h_k}\partDeriv{\tilde{A}_k(\bm{u})}{u_k}{} + \frac{\tilde{A}_k(\bm{u})}{h_k} \sum_{j=1}^3 \underbrace{\frac{1}{h_j^2}\partDerivIIHetero{\bm{r}}{u_j}{u_k}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_j}{}}_{(2)} \quad \left(\because \text{仮定より}\partDerivLong{\frac{1}{h_k}}{u_j}{} = 0\right) \tag{3} \end{align*}

式(2)を評価する。$j=k$のとき次式より0である。

\[ \partDeriv{\bm{r}}{u_k}{2}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_k}{} = \frac{1}{2}\partDerivLong{\left(\partDeriv{\bm{r}}{u_k}{}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_k}{}\right)}{u_k}{} = \frac{1}{2}\partDeriv{h_k^2}{u_k}{} = 0 \]

$j\neq k$のとき次式を得る。

\begin{align*} \phantom{=} &\frac{1}{h_j^2}\partDerivIIHetero{\bm{r}}{u_j}{u_k}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_j}{} = \frac{1}{h_j^2}\partDerivIIHetero{\bm{r}}{u_k}{u_j}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_j}{} \\ &= \frac{1}{h_j^2}\times\frac{1}{2} \partDerivLong{\left(\partDeriv{\bm{r}}{u_j}{}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_j}{}\right)}{u_k}{} = \frac{1}{h_j^2}\times\frac{1}{2}\partDeriv{h_j^2}{u_k}{} = \frac{1}{h_j}\partDeriv{h_j}{u_k}{} \end{align*}

これらを式(3)に適用して次式を得る。但し以下で$[i+j]$は$i+j$を3で割った余りを表す。

\[ (3) = \frac{1}{h_k}\partDeriv{\tilde{A}_k(\bm{u})}{u_k}{} + \frac{\tilde{A}_k(\bm{u})}{h_k}\left[ \frac{1}{h_{[k+1]}}\partDeriv{h_{[k+1]}}{u_k}{} + \frac{1}{h_{[k+2]}}\partDeriv{h_{[k+2]}}{u_k}{} \right] = \frac{1}{h_1 h_2 h_3}\partDeriv{h_{[k+1]}h_{[k+2]}\tilde{A}_k(\bm{u})}{u_k}{} \]

$\square$

回転

主張

既出の記号の定義は引き継ぐ。さらに$T$は$\textrm{C}^2$級であるとし、次式が成り立つとする(例: 円柱座標系, 球座標系)。

\[ \partDerivIIHetero{\bm{r}}{u_j}{u_i}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_k}{} = 0 \quad \bigl(\{i,j,k\} = \{1,2,3\}\bigr) \tag{1} \]

3次元Euclid空間上の$\mathrm{C}^1$級のベクトル場$\bm{A}(\bm{r}) = \bm{i}_1 A_1(\bm{r}) + \bm{i}_2 A_2(\bm{r}) + \bm{i}_3 A_3(\bm{r})$を$u_1,u_2,u_3$直交座標系で表したものを$\bm{j}_1 \tilde{A}_1(\bm{u}) + \bm{j}_2 \tilde{A}_2(\bm{u}) + \bm{j}_3 \tilde{A}_3(\bm{u})$とするとき、次式が成り立つ。

\begin{align*} \phantom{=} &\nabla_\bm{r}\times\bm{A}(\bm{r}) \\ = &\frac{\bm{j}_1}{h_2 h_3}\left[ \partDeriv{h_3\tilde{A}_3}{u_2}{} – \partDeriv{h_2\tilde{A}_2}{u_3}{} \right] + \frac{\bm{j}_2}{h_3 h_1}\left[ \partDeriv{h_1\tilde{A}_1}{u_3}{} – \partDeriv{h_3\tilde{A}_3}{u_1}{} \right] + \frac{\bm{j}_3}{h_1 h_2}\left[ \partDeriv{h_2\tilde{A}_2}{u_1}{} – \partDeriv{h_1\tilde{A}_1}{u_2}{} \right] \\ = &\sum_{i=1}^3 \frac{\bm{j}_i}{h_{[i+1]}h_{[i+2]}}\left[ \partDeriv{h_{[i+2]}\tilde{A}_{[i+2]}}{u_{[i+1]}}{} – \partDeriv{h_{[i+1]}\tilde{A}_{[i+1]}}{u_{[i+2]}}{} \right] \end{align*}

ここに$[i+j]$は$i+j$を3で割った余りを表す。

導出

ベクトルのスカラー倍の回転」より次式が成り立つ。

\[\nabla_\bm{r}\times\bm{A}(\bm{r}) = \nabla_\bm{r} \times \sum_{i=1}^3 A_i(\bm{r})\bm{i}_i = \sum_{i=1}^3 \nabla_\bm{r} \times A_i(\bm{r})\bm{i}_i = \sum_{i=1}^3 (\nabla_\bm{r}A_i(\bm{r}))\times\bm{i}_i\]

さらに「勾配」,「ベクトルの成分の変換」,「単位ベクトルの変換」より上式は次のように変形できる。

\begin{align*} \sum_{i=1}^3 \sum_{j=1}^3 \frac{\bm{j}_j}{h_j}\partDeriv{A_i(\bm{r})}{u_j}{}\times\bm{i}_i = \sum_{i=1}^3 \sum_{j=1}^3 \frac{\bm{j}_j}{h_j}\left(\partDerivLong{\sum_{k=1}^3 \frac{\tilde{A}_k(\bm{u})}{h_k}\partDeriv{r_i}{u_k}{}}{u_j}{}\right) \times \sum_{l=1}^3 \frac{\bm{j}_l}{h_l}\partDeriv{r_i}{u_l}{} \end{align*}

以下では表記の簡便さのため、$\tilde{A}_k(\bm{u})$を単に$\tilde{A}_k$と書く。上式の第$m\in\{1,2,3\}$成分を評価する。第$m$成分に寄与するのは$(j,l)=\bigl([m+1],[m+2]\bigr),\bigl([m+2],[m+1]\bigr)$のときであり、計算すると次式を得る。

\begin{align*} \phantom{=} &\sum_{i=1}^3 \left[ \frac{1}{h_{[m+1]}}\left(\partDerivLong{\sum_{k=1}^3 \frac{\tilde{A}_k(\bm{u})}{h_k}\partDeriv{r_i}{u_k}{}}{u_{[m+1]}}{}\right)\frac{1}{h_{[m+2]}}\partDeriv{r_i}{u_{[m+2]}}{} \right. \\ &\left. – \frac{1}{h_{[m+2]}}\left(\partDerivLong{\sum_{k=1}^3 \frac{\tilde{A}_k(\bm{u})}{h_k}\partDeriv{r_i}{u_k}{}}{u_{[m+2]}}{}\right)\frac{1}{h_{[m+1]}}\partDeriv{r_i}{u_{[m+1]}}{} \right] \\ &= \frac{1}{h_{[m+1]}h_{[m+2]}}\sum_{k=1}^3\left[ \sum_{i=1}^3\left(\partDerivLong{\frac{\tilde{A}_k}{h_k}\partDeriv{r_i}{u_k}{}}{u_{[m+1]}}{}\right)\partDeriv{r_i}{u_{[m+2]}}{} – \sum_{i=1}^3\left(\partDerivLong{\frac{\tilde{A}_k}{h_k}\partDeriv{r_i}{u_k}{}}{u_{[m+2]}}{}\right)\partDeriv{r_i}{u_{[m+1]}}{} \right] \tag{2} \end{align*}

この式の[ ]内第1項を評価すると次式を得る。

\begin{align*} \phantom{=} &\sum_{k=1}^3\sum_{i=1}^3\left(\partDerivLong{\frac{\tilde{A}_k}{h_k}\partDeriv{r_i}{u_k}{}}{u_{[m+1]}}{}\right)\partDeriv{r_i}{u_{[m+2]}}{} \\ = &\sum_{k=1}^3 \left[ \left(\partDerivLong{\frac{\tilde{A}_k}{h_k}}{u_{[m+1]}}{}\right)\sum_{i=1}^3\partDeriv{r_i}{u_k}{}\partDeriv{r_i}{u_{[m+2]}}{} + \frac{\tilde{A}_k}{h_k}\sum_{i=1}^3\partDerivIIHetero{r_i}{u_{[m+1]}}{u_k}\partDeriv{r_i}{u_{[m+2]}}{} \right] \\ = &\sum_{k=1}^3 \left[ \left(\partDerivLong{\frac{\tilde{A}_k}{h_k}}{u_{[m+1]}}{}\right)\partDeriv{\bm{r}}{u_k}{}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+2]}}{} + \frac{\tilde{A}_k}{h_k}\partDerivIIHetero{\bm{r}}{u_{[m+1]}}{u_k}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+2]}}{} \right] \\ = &\left(\partDerivLong{\frac{\tilde{A}_{[m+2]}}{h_{[m+2]}}}{u_{[m+1]}}{}\right)h_{[m+2]}^2 + \sum_{k\in\{[m+1],[m+2]\}} \frac{\tilde{A}_k}{h_k}\partDerivIIHetero{\bm{r}}{u_{[m+1]}}{u_k}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+2]}}{} \end{align*}

最後の等号成立には式(1)を用いた。式(2)の[ ]内第2項も同様に評価すると、式(2)の$1/(h_{[m+1]}h_{[m+2]})$の右側の部分は次式になる。

\begin{align*} \phantom{=} &\left(\partDerivLong{\frac{\tilde{A}_{[m+2]}}{h_{[m+2]}}}{u_{[m+1]}}{}\right)h_{[m+2]}^2 – \left(\partDerivLong{\frac{\tilde{A}_{[m+1]}}{h_{[m+1]}}}{u_{[m+2]}}{}\right)h_{[m+1]}^2 \\ \phantom{=} & + \sum_{k\in\{[m+1],[m+2]\}}\frac{\tilde{A}_k}{h_k}\left(\partDerivIIHetero{\bm{r}}{u_{[m+1]}}{u_k}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+2]}}{} – \partDerivIIHetero{\bm{r}}{u_{[m+2]}}{u_k}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+1]}}{}\right) \tag{3} \end{align*}

この式の第3項の()内を評価する。$T$は$\mathrm{C}^2$級であると仮定しているから、微分順序の入れ替えが可能であることに留意する。$k=[m+1]$のときは次式になる。

\begin{align*} \phantom{=} &\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+1]}}{2}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+2]}}{} – \partDerivIIHetero{\bm{r}}{u_{[m+2]}}{u_{[m+1]}}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+1]}}{} \\ = &\partDerivLong{\left(\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+1]}}{}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+2]}}{}\right)}{u_{[m+1]}}{} – \partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+1]}}{}\cdot\partDerivIIHetero{\bm{r}}{u_{[m+1]}}{u_{[m+2]}}{} – \partDerivIIHetero{\bm{r}}{u_{[m+2]}}{u_{[m+1]}}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+1]}}{} \\ = &-\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+1]}}{}\cdot\partDerivIIHetero{\bm{r}}{u_{[m+2]}}{u_{[m+1]}}{} – \partDerivIIHetero{\bm{r}}{u_{[m+2]}}{u_{[m+1]}}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+1]}}{} \\ = &-\partDerivLong{\left(\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+1]}}{}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+1]}}{}\right)}{u_{[m+2]}}{} = -\partDeriv{h_{[m+1]}^2}{u_{[m+2]}}{} \end{align*}

$k=[m+2]$のときは次式になる。

\begin{align*} \phantom{=} &\partDerivIIHetero{\bm{r}}{u_{[m+1]}}{u_{[m+2]}}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+2]}}{} – \partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+2]}}{2}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+1]}}{} \\ = &\partDerivIIHetero{\bm{r}}{u_{[m+1]}}{u_{[m+2]}}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+2]}}{} – \partDerivLong{\left(\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+2]}}{}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+1]}}{}\right)}{u_{[m+2]}}{} + \partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+2]}}{}\cdot\partDerivIIHetero{\bm{r}}{u_{[m+2]}}{u_{[m+1]}} \\ = &\partDerivIIHetero{\bm{r}}{u_{[m+1]}}{u_{[m+2]}}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+2]}}{} + \partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+2]}}{}\cdot\partDerivIIHetero{\bm{r}}{u_{[m+1]}}{u_{[m+2]}} \\ = &\partDerivLong{\left(\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+2]}}{}\cdot\partDeriv{\bm{r}}{u_{[m+2]}}{}\right)}{u_{[m+1]}}{} = \partDeriv{h_{[m+2]}^2}{u_{[m+1]}}{} \end{align*}

これらの式を(3)に適用すると次式を得る。

\begin{align*} (3) &= \left(\partDerivLong{\frac{\tilde{A}_{[m+2]}}{h_{[m+2]}}}{u_{[m+1]}}{}\right)h_{[m+2]}^2 + \frac{\tilde{A}_{[m+2]}}{h_{[m+2]}}\partDeriv{h_{[m+2]}^2}{u_{[m+1]}}{} – \left(\partDerivLong{\frac{\tilde{A}_{[m+1]}}{h_{[m+1]}}}{u_{[m+2]}}{}\right)h_{[m+1]}^2 – \frac{\tilde{A}_{[m+1]}}{h_{[m+1]}}\partDeriv{h_{[m+1]}^2}{u_{[m+2]}}{} \\ &= \partDerivLong{\frac{\tilde{A}_{[m+2]}}{h_{[m+2]}}h_{[m+2]}^2}{u_{[m+1]}}{} – \partDerivLong{\frac{\tilde{A}_{[m+1]}}{h_{[m+1]}}h_{[m+1]}^2}{u_{[m+2]}}{} \\ &= \partDeriv{h_{[m+2]}\tilde{A}_{[m+2]}}{u_{[m+1]}}{} – \partDeriv{h_{[m+1]}\tilde{A}_{[m+1]}}{u_{[m+2]}}{} \end{align*}

これを式(2)に適用して定理の主張を得る。

$\square$

投稿者: motchy

An embedded software and FPGA engineer for measuring instrument.

コメントを残す